Grab – cmentarz wojenny nr 4 z I wojny światowej, jeden z najpiękniejszych i najbardziej nastrojowych nie tylko w Beskidzie Niskim, ale w ogóle zachodniogalicyjskich cmentarzy z I wojny światowej. Zgodnie z nomenklaturą austriacką należy do Okręgu I Żmigród.
Powierzchnia 1800 m². Założenie na planie przypominającym czterolistną koniczynę, której listki połączone są ze sobą trójkątnymi wypustkami, ale chyba nie takie skojarzenie przyświecało Jurkowiczowi. Plan założenia odwoływać się raczej miał do budowli bastionowej, świadczą o tym inne elementy architektury, a w szczególności kaplice, które miały być umieszczone w narożach między wypustkami, niczym strażnice, a których nigdy nie wybudowano.
Jak całość miała wyglądać, możemy zobaczyć jedynie na zdjęciu makiety projektowej oraz akwareli Adolfa Kašpara. Dziś nawet wieża będąca centralną budowlą cmentarza odbiega od tej pierwotnie wybudowanej (co ciekawe – zgodnie z projektem, o czym mają świadczyć zachowane zdjęcia archiwalne).[1] Podczas remontu zrezygnowano ze skrzyni z bali łączącej murowaną część z zadaszeniem, które też wyglądało inaczej, było bowiem szersze i wychodziło poza obręb całej budowli.
Na podmurówce z łamanego kamienia tablica z inskrypcją w j. niemieckim:
WOLLT IHR DIE OPFER WÄGEN DIESES KRIEGES:
ZU RUHM UND EHRE IN DIE ANDRE SCHALE
DIE NEUGEBURT DER VÖLKERSEELE –
UND DAS VERLORENE FEDERT LEICHT EMPOR!.
co znaczy:
JEŚLI WAŻYĆ CHCECIE OFIARY TEJ WOJNY:
DO CHWAŁY I HONORU NA DRUGIEJ SZALI
DOŁÓŻCIE JESZCZE ODRODZONĄ DUSZĘ NARODU –
A SZALA Z TYM CO UTRACONE Z ŁATWOŚCIĄ SIĘ UNIESIE.
Całość ogrodzona jest wałem ziemnym umocnionym kamieniami, do wnętrza prowadzi silnie zaakcentowana brama wejściowa, która z pewnością miała znaczenie nie tylko estetyczne, ale przede wszystkim symboliczne. Czyż przekraczając wrota, nie mamy uczucia przejścia w inną sakralną przestrzeń? Ten element niestety również odbiega od projektu, a nawet pierwotnej realizacji.
Bramę wieńczy krzyż grecki przedstawiony w sposób przestrzenny. Motyw ten był często wykorzystywany przez Jurkoviča w projektach cmentarzy. Odwołuje się w ten sposób nie tylko do symbolu uniwersalizmu chrześcijaństwa, ale także wyraźnie nawiązuje do czterech stron świata, wszak polegli żołnierze pochodzili z różnych zakątków cesarstwa, spoczywając obok swoich wrogów.
Na dużych krzyżach umieszczono emaliowane tabliczki z inskrypcjami w języku niemieckim, które w tłumaczeniu znaczą:
Wyzwolona ojczyzna
Pełna wdzięczności i dumy
Utrwala pamięć
O swych wiernych bohaterskich synach
Wierni przysiędze, wierni miłości do ojczyzny
Rozżarzeni gniewem
Staliśmy się bojownikami i zwycięzcami
Niech Bóg się zlituje nad ogromem naszej ofiary
Pozwoli by słońce zwycięstwa
Wzeszło nad grobami
Zatrzymajcie się
Może wśród nas jest ten
Którego kochaliście?
W 53 grobach indywidualnych i 31 zbiorowych pochowano 141 żołnierzy, z których 14 austrowęgierskich i jeden rosyjski znanych jest z nazwiska. Przynależność armijna pozostałych jest niepewna.[2]
I.R. 18 – 18 Pułk Piechoty Austro-Węgier (niem. Böhmisches Infanterieregiment Nr. 18). Okręg uzupełnień – Sadowa (Königgrätz) 23% – Niemcy, 75% – Czesi
I.R. 36 – 36 Pułk Piechoty Austro-Węgier ( Böhmisches Infanterieregiment Nr. 36). Mladá Boleslav ( niem. Jungbunzlau) 95% Czesi.
Sz.R 5 – 5 Pułk Piechoty k.k. Landwehry (niem. 5. Landwehrinfanterieregiment Pola) – pułk piechoty Kaiserlich Königliche Landwehr. Okręg uzupełnień – Triest, 45% – Słoweńcy, 27% – Chorwaci i Serbowie, 27% – Włosi
I.R. 43 – 43 Pułk Piechoty Austro-Węgier (niem. Ungarisches Infanterieregiment Nr. 43) – pułk piechoty Armii Austro-Węgier. Okręg uzupełnień – Karánsebes (78% Rumuni)
F.J.B. 2 – 2. Batalion Strzelców Polowych (Böhmisches Feldjägerbataillon Nr.2) Königgrätz, 74 % Czesi – 26 % Niemcy
Ldst.M.B. 87 – 87. batalion marszowy Landszturmu
I.R. 27 – 27 Pułk Piechoty Austro-Węgier (niem. Steirisches Infanterieregiment Nr. 27) – pułk piechoty Armii Austro-Węgier. Okręg uzupełnień – Graz, 94% – Niemcy
Ldst. I.R. 10 – 10 Pułk Piechoty k.k. Landwehry (niem. 10. Landwehrinfanterieregiment Jungbunzlau) – pułk piechoty Kaiserlich Königliche Landwehr. Okręg uzupełnień – Mladá Boleslav (niem. Jungbunzlau) 95% – Czesi.
Ldw. I.R. 11 – 11 Pułk Piechoty k.k. Landwehry (niem. 11. Landwehrinfanterieregiment Jitschin lub 11 Landwehr Infanterie-Regimenter Jitschin.) – pułk piechoty Kaiserlich Königliche Landwehr. Okręg uzupełnień – Jiczyn (niem. Jitschin), Obrona Krajowa – 63% – Czesi, 36% – Niemcy
F.K.R. 7 – 7. pułk armat polowych – Feldkanonenregiment Nr.7 okręg uzupełnień Graz, 64 % Słoweńcy – 32 % Niemcy
T.K.J.R. 3 – 3 Tyrolski Pułk Strzelców Cesarskich (niem. 3. Regiment der Tiroler Kaiserjäger) – elitarny pułk piechoty ArmiiAustro-Węgier. Okręg uzupełnień – Triest.
Wszyscy polegli zginęli w czasie kampanii jesienno-zimowej na przełomie 1914 – 1915.
Obiekt wpisany do rejestru zabytków nr rej. A-295 z dnia 13 lipca 1993 r.
[1]M. Łopata http://www.cmentarze.gorlice.net.pl/nr1_ozenna.htm
[2]J. Drogomir: Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej. Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie tom I, 1999, s. 210. ISBN 83-85988-26-2.
[3]nazwy pułków oraz ich skład narodowościowy na podstawie: Wikipedia, oraz http://www.mlorenz.at/index.htm
Mirosław Bystrek
Bardzo fajny blog :) napewno tu jeszcze zajrzę :)
Pozdrawiam
As a second generation Lemko-American, with 5 Lemko grandparents from Lemkovyna (Krampna, Mystowa & Swiatkowa Welyka), I am both grateful and glad that you are photographing Lemko cemeteries and War Cemeteries in the „Homeland.” Thank you very much. I, also, love to photograph old cemeteries in the US.